Φοινικέλαιο: τι είναι και πότε πρέπει να το φοβόμαστε;

Φοινικέλαιο, το κοινό που περιέχουν διαφορετικά προϊόντα όπως το παγωτό, το κραγιόν κι ένα σαμπουάν. Είναι το πρώτο σε κατανάλωση φυτικό έλαιο στον κόσμο και με μια προσεκτική ματιά στην ετικέτα των υλικών, παρατηρούμε ότι χρησιμοποιείται κατά κόρον στην παραγωγή εκατοντάδων καθημερινών προϊόντων.

To φοινικέλαιο είναι ένα βρώσιμο φυτικό λάδι που εξάγεται από τον καρπό του φοινικόδεντρου Elaeis guineensis. Χρησιμοποιείται ως τρόφιμο για περισσότερα από 5.000 χρόνια και παράγεται κατά κύριο λόγο στην Αφρική και Νοτιοανατολική Ασία, καθώς επίσης και σε περιοχές της Νότιας Αμερικής. Θεωρείται ένα από τα πιο οικονομικά λάδια στη βιομηχανία, αφού απαιτεί εξαιρετικά χαμηλό κόστος παραγωγής και παρουσιάζει μεγάλη αποδοτικότητα καλλιεργειών (ένα εκτάριο καλλιέργειας αποδίδει 6 φορές περισσότερο λάδι από ότι η ίδια ποσότητα ελαιοκράμβης).

Το χαμηλό του κόστος, οι πολλαπλές του χρήσεις, η υψηλή ανθεκτικότητά του απέναντι στις ακραίες θερμοκρασίες, κυρίως στην οξείδωση κατά το τηγάνισμα, έχουν ως αποτέλεσμα η βιομηχανία τροφίμων να το χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο για να αντικαταστήσει άλλα φυτικά έλαια που είναι πιο ακριβά στην παραγωγή και διαχείρισή τους. 

Από το 2007, αυτό το εδώδιμο έλαιο είναι το πρώτο σε παραγωγή στον κόσμο. Σύμφωνα με τη WWF, από τα 50 εκατομμύρια τόνους παραγωγής το 2011, θα φτάσει τα 77 εκατομμύρια τόνους το 2050.

Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται παγκοσμίως ως μαγειρικό λάδι με τη μορφή μαργαρίνης. Αν αναρωτιέστε ποια προϊόντα περιέχουν φοινικέλαιο, η απάντηση είναι απλή: (σχεδόν) όλα. Μπισκότα, σοκολάτες, κέικ, πατατάκια, παγωτά, μαγιονέζες, πραλίνες, μπάρες δημητριακών, σοκολάτα, ζυμαρικά τύπου noodles, παγωτό, ψωμί για τοστ, παιδικές τροφές είναι μερικά μόνο από τα τρόφιμα που φτιάχνονται με φοινικέλαιο. Αλλά θα το βρούμε και σε πληθώρα καταναλωτικών προϊόντων, όπως  το σαμπουάν, το σαπούνι, τα απορρυπαντικά και τα βιοκαύσιμα. Αρκετά προϊόντα, όπως π.χ. η μαργαρίνη, συχνά δεν αναφέρουν ξεκάθαρα το φοινικέλαιο στα συστατικά τους, παρά μόνο ως «φυτικά λίπη (vegetable fats)». Ακόμη κι αν το φοινικέλαιο δεν χρησιμοποιείται αυτούσιο στην παραγωγή του τροφίμου, κάποιο παράγωγο του θα έχει επιλεχθεί και αναγραφεί στη λίστα των συστατικών.

Τα θετικά οφέλη του φοινικελαίου στον οργανισμό

Το φοινικέλαιο, αν και έχει υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λιπαρά όπως θα δούμε παρακάτω, δεν αυξάνει τα επίπεδα της κακής χοληστερόλης (LDL), χωρίς όμως να εξετάζονται οι συνολικές επιπτώσεις στην καρδιαγγειακή λειτουργία. Παρουσιάζει ακόμη υψηλό ποσοστό και από το μονοακόρεστο ελαϊκό οξύ. Είναι γνωστό ότι τα μονοακόρεστα λιπαρά οξέα έχουν ευεργετική επίδραση στη λειτουργία της καρδιάς και οι λαοί που καταναλώνουν υψηλές ποσότητες μονοακόρεστων λιπαρών οξέων έχουν χαμηλά επίπεδα θνησιμότητας από καρδιοπάθειες. 

Επίσης, το φοινικέλαιο περιέχει αντιοξειδωτικά καροτενοειδή, όπως το α και β-καροτένιο, το λυκοπένιο και τουλάχιστον άλλα 10 ακόμα καροτένια, τοκοφερόλες, τοκοτριενόλες, βιταμίνη Ε και συνένζυμο Q.

Δυστυχώς, σπάνια μπορεί να επωφεληθεί ο καταναλωτής από όλα τα παραπάνω καθώς το φοινικέλαιο δύσκολα φτάνει στον τελικό καταναλωτή χωρίς να υποστεί επεξεργασία, επηρεάζοντας έτσι την ασφάλεια και ποιότητα του τροφίμου. Αποτέλεσμα αυτής της επεξεργασίας είναι η απώλεια πολλών από τα θρεπτικά συστικά που περιέχονται σε αυτό και ιδιαίτερα των καροτενοειδών του σε ποσοστό άνω του 70%.

Γιατί λοιπόν το φοινικέλαιο κάνει κακό στην υγεία;

Σύμφωνα με τους επιστήμονες του Ελληνικού Ινστιτούτου Διατροφής, η σύνθεση του φοινικελαίου μοιάζει περισσότερο με εκείνη του ζωικού λίπους παρά με τη σύνθεση του φυτικού ελαίου, καθώς περιέχει κορεσμένο λίπος σε ποσοστό περίπου 48%. Περιέχει, επίσης και υψηλό ποσοστό (37%) του μονοακόρεστου ελαϊκού οξέους.

Έγκριτοι επιστημονικοί φορείς της Ευρώπης και των ΗΠΑ, τονίζουν ότι η υπερβολική πρόσληψη παλμιτικού οξέος, που είναι το βασικό κορεσμένο λίπος στο φοινικέλαιο, συμβάλλει στην εμφάνιση καρδιοπαθειών. Για το λόγο αυτό, αρκετές διεθνείς υγειονομικές αρχές πιέζουν για τη μείωση της κατανάλωσης φοινικέλαιου, υποστηρίζοντας πως υπάρχουν πειστικά στοιχεία για τον ιδιαίτερα αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρδιοπαθειών.

Μάλιστα, θεωρείται ότι το φοινικέλαιο δεν είναι ένα ασφαλές υποκατάστατο για τα τρανς λιπαρά (μερικώς υδρογονωμένα λίπη) που χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία τροφίμων καθώς έχει την ίδια επιβλαβή επίδραση στα επίπεδα της LDL χοληστερόλης και της απολιποπρωτεΐνης Β.

Φοινικέλαιο και παιδικές τροφές

Η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων εξέδωσε τον Μάιο του 2016 επιστημονική γνώμη σχετικά με την ύπαρξη γλυκιδυλικών εστέρων λιπαρών οξέων (που βρίσκονται σε μεγάλη συγκέντρωση στο φοινικέλαιο) στα τρόφιμα. Πιο συγκεκριμένα, τονίζει ότι η έκθεση των βρεφών που καταναλώνουν αποκλειστικά βρεφικό γάλα-φόρμουλα προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία, καθώς είναι 10 φορές μεγαλύτερη από το επίπεδο που θα θεωρούνταν χαμηλής ανησυχίας για τη δημόσια υγεία.

Τον Φεβρουάριο του 2018, με βάση την επιστημονική γνώμη της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε Κανονισμό με τον οποίο τροποποιεί τα μέγιστα επιτρεπτά επίπεδα για ουσίες οι οποίες επιμολύνουν τα τρόφιμα. Λόγω των ανησυχιών για την υγεία των βρεφών, των νηπίων και των μικρών παιδιών μετά, είναι σκόπιμο να καθοριστεί αυστηρότερο μέγιστο επίπεδο για τα φυτικά έλαια και λίπη που προορίζονται για την παραγωγή παιδικών τροφών και μεταποιημένων τροφίμων με βάση τα δημητριακά για βρέφη και μικρά παιδιά. 

Πιο συγκεκριμένα, η σχετική έκθεση της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων αναφέρει ότι το φοινικέλαιο καταλήγει επικίνδυνο όταν χρησιμοποιηθεί σε θερμοκρασίες άνω των 200 βαθμών Κελσίου. Οι υψηλές θερμοκρασίες χρησιμοποιούνται για την αφαίρεση του φυσικού κόκκινου χρώματος του και για την εξουδετέρωση της έντονης μυρωδιάς του.

Αυτή η διαδικασία ωστόσο, απελευθερώνει γλυκιδόλη, μία ένωση που θεωρείται ότι προκαλεί όγκους. Οι υποστηρικτές του φοινικέλαιου ωστόσο στη βιομηχανία ισχυρίζονται ότι χρησιμοποιούν έλαιο, το οποίο υποβάλλεται σε επεξεργασία κάτω από ελεγχόμενες θερμοκρασίες, εξήγηση η οποία όμως δόθηκε στη δημοσιότητα μετά την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Ασφάλεια των Τροφίμων.

Οι περιβαλλοντικές κοινωνικές επιπτώσεις από την παραγωγή φοινικελαίου

Εκτός από τις αρνητικές επιδράσεις του στην υγεία, ίδια η καλλιέργεια του φοινικόδεντρου έχει πλέον εξελιχθεί σε οικολογικό και κοινωνικό εφιάλτη. Η παραγωγή του φοινικέλαιου καταγράφεται ως αιτία σημαντικής και συχνά μη αναστρέψιμης καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος. Η αυξημένη ζήτηση έχει οδηγήσει στην αποψίλωση τροπικών δασών, ώστε να δημιουργηθούν οι εκτάσεις για μονοκαλλιέργειες φοίνικα. Αποτέλεσμα είναι η καταστροφή οικοσυστημάτων με τρομακτικούς ρυθμούς. Ζώα όπως ο ουραγκοτάγκος, η αρκούδα της Μαλαισίας, ο Πυγμαίος Ελέφαντας και η τίγρη της Σουμάτρας απειλούνται με εξαφάνιση, καθώς η λαθροθηρία άγριων ζώων στα αποψιλωμένα δάση και οι απάνθρωπες συνθήκες κυνηγιού εξελίσσονται ραγδαία. 

Παράλληλα, τεράστιες εκτάσεις γης αποξηραίνονται ή καίγονται προκειμένου να επεκταθούν οι φυτείες φοίνικα. Έτσι, μεγάλες ποσότητες άνθρακα απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα και συμβάλλουν στην επιδείνωση του φαινόμενου του θερμοκηπίου. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, όπως η Greenpeace, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την οικολογική επιβάρυνση από τις καλλιέργειες φοίνικα.

Σε κοινωνικό επίπεδο, οι μαζικές φυτείες φοινικόδεντρου έχουν επιφέρει δραστικές αλλαγές στη ζωή των ντόπιων καλλιεργητών σε αγροτικές περιοχές όπως το Βόρνεο και η Σουμάτρα. Μόλις το 2% των γηγενών κατοίκων κερδίζει χρήματα από τις φυτείες φοινικέλαιου, ενώ το 44%, δηλαδή περισσότεροι από 100 εκατομμύρια άνθρωποι, εξαρτώνται οικονομικά από τα τροπικά δάση που οι βιομηχανίες φοινικέλαιου καταστρέφουν. Αλλά ακόμη κι όταν οι βιομηχανίες προσλάβουν τους ιθαγενείς ως εργάτες, οι συνθήκες εργασίες και οι μισθοί είναι πενιχροί. 

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε;

Κανένας διεθνής οργανισμός δεν έχει απαγορεύσει την κατανάλωση φοινικέλαιου. Ο εκπρόσωπος της ασφάλειας τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με διάφορα τρόφιμα τα οποία περιέχουν φοινικέλαιο τόνισε πως δεν πρόκειται να υπάρξει καθολική απαγόρευση του φοινικέλαιου, αλλά πιθανή ρύθμιση των ορίων ασφαλούς κατανάλωσης.

Πώς μπορούμε λοιπόν να αποφύγουμε το φοινικέλαιο στην διατροφή μας; 

– Αποφεύγουμε όσο το δυνατόν περισσότερα τυποποιημένα προϊόντα του εμπορίου. Με αυτόν τον τρόπο περιορίζουμε την πρόσληψη πολλών χημικών πρόσθετων ουσιών και αποφεύγουμε την επεξεργασία των τροφών που αφαιρούν τις θρεπτικές τους ουσίες και δημιουργούν πιθανούς κινδύνους για την υγεία.

– Μαγειρεύουμε σπιτικά γεύματα και επιλέγουμε για τη μαγειρική μας ελαιόλαδο ή ηλιέλαιο, ενώ για τα γλυκά μας φυσικό βούτυρο αντί για μαργαρίνη ή άλλες λιπαρές ουσίες.  

– Εντάσσουμε στη διατροφή μας όσο το δυνατόν λιγότερο επεξεργασμένες τροφές, όπως φρούτα, λαχανικά και ωμούς ξηρούς καρπούς